Prof. Dr. M. Mehdi ERGÜZEL - Kavramlar, tek tek kelimeler hâlinde olabileceği gibi kelime gruplarıyla da yeni ifade tarzlarına bürünebilir.
Dilde hiçbir kelime ve mana yalnız başına kalmaz. Rengini, güzelliğini içinde bulunduğu sözle beraber gösterir.
"Dil,bir ağ niteliğindedir ve bu ağın gözeneklerini ise kavramlar oluşturur.Dilin nüanslama özelliği,ifade gücünü de beraberinde getirir..Kavramların nüanslandırılması,dilin zenginliğidir.Ayrıca bu kavramlar kullanıldığı sürece vardır ve genç neslin bu kavramları öğrenmeğe hakkı bulunmaktadır.Aynı durum,yeni oluşan kavramlar için de geçerlidir." (S.Eruz,2006:26)
Biz,Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatının usta şairlerinden A.Nihat Asya'nın yedi ciltten oluşan bütün şiir kitaplarını taramak suretiyle yaptığımız incelemede , sadece "ölüm" kavramıyla ilgili ifade tarzlarının bile ne kadar zengin çağrışımlarla yüklü olduğunu gördük.Bu örnekleri konularına göre belirlenmiş bir tasnif mantığı ile sunarak ilerde yapılacak bu yöndeki çalışmalara naçizane bir kapı aralamağa çalıştık.Aynı veya farklı kavramların farklı şair ve yazarlarımızda nasıl tezahür ettiğinin incelenerek bu yönde karşılaştırmalara gidilmesinin ve Türkçenin ifade imkanları bakımından yorumlanmasının dilimizin genç nesillerce sevilip ona sahip çıkılması yönüyle de olumlu rolü olabileceğini düşünmekteyiz.
Yazımızın devamında "ölüm" kavramının tasnife tabi tuttuğumuz son bölümünde yer alan örneklerden bazıları aşağıdadır :
E. Ölüm anlamındaki kavramları isim ve kelime grubu halinde anlatan ifadeler :
1. "vefat" kelimesinin kullanımı : (4)
· Bakmamıştır, dönüp hayatımıza / Ağlayanlar bugün vefatımıza
· Bu hem mizacı olur, hem vefat tarihi / Küçük evinde "fütüvvet" yazarsanız taşına / FÖT
2. "rıhlet" kelimesinin kullanımı : (3)
· Değilmiş ki sır, onca, rıhlet yılın / Bu isminden olmaktadır aşikar / FÖT
· Dünyada sema ederdi dün Mevlana / Bir rıhlet için deyip düğün Mevlana / RA.2
3. "ecel" kelimesinin kullanımı : (6)
· Kazayı, belayı, eceli, / Azrail'i affettim. / BBRB
· Yolları kesmeden ecel, / Başlamadan son uykumuz / DA
4. "Son" kelimesinin kullanımı : (7)
· Son inzivada el süremezken vakarına / BBRB
· Artık son uykusunda / Üsluplar, edalar / DA
5. "darbe" kelimesinin kullanımı : (1)
· Bir darbede dünyası yıkılmış dula gel! / RA.2
6. "intiha" kelimesinin kullanımı : (1)
· Demek, Tanrım, ezel kaydında böyle / Yazılmış, intihamız, ibtidamız. / ST
7. "can borcu" ifadesinin kullanımı : (1)
· Ve gazada can borcuyum. / KD
8. "Allah'a sefer" ifadesinin kullanımı : (1)
· Badban ü per ü berk ü daman / Hazır olsun, ki var Allah'a sefer / BBRB
9. "intiha-yı hayat" ifadesinin kullanımı : (1)
· Yetişir dersen: İntiha-yı hayat.. /FÖT
10. "Şeb-i arus" ifadesinin kullanımı : (1)
· Söz, ilk Şeb-i Arus tarihi olur. / FÖT
11. "ecel şerbeti" ifadesinin kullanımı : (3)
· Ecel şerbetinin üstüne / BBRB
· Tunç taslarda içerler kaderi / Bu ecel şerbetinin bekleri
12. "kıran günü" ifadesinin kullanımı : (1)
· Gün, kıran günüydü; yıl kıran yılı...
13. "bu iş" ifadesinin kullanımı : (1)
· Bu iş -ergeç- olacak, ey bedenim; / Sen de bir parça metanet göster / DA
14. "bir yolun nihayeti" ifadesinin kullanımı : (1)
· Ben, dedim: Bir yolun nihayeti bu.. / FÖT
15. "ruhun uçuş talimi" ifadesinin kullanımı : (1)
· Sorma manası nedir çırpınışın / Başlıyor ruhun uçuş talimi / DA
16. "vakitsiz sefer" ifadesinin kullanımı : (1)
· Biz anlamadık böyle vakitsiz seferi / FÖT
17. "ömrün ebedi akşamı" ifadesinin kullanımı : (1)
· Bekler seni ömrün ebedi akşamına / Bir yer.. ki ışık vurmayacaktır camına..
18. "ömrüyle helallaştığı gün" ifadesinin kullanımı : (1)
· Can yoldaşın, ömrüyle helallaştığı gün / Kaldın arasında, çaresiz, yerle göğün / RA.2
19. "son dem" ifadesinin kullanımıyla : (1)
· Ey son deminde, son kurşunuyla da / Attığını vuran / DA
F. Ölüme yol açan sebep veya ölümün tarzı ile ilgili ifadeler :
1. "boğazla-" fiilinin kullanımı ile; (1)
· Yabanlar boğazladılar / Nicemizi kurban diye / DA
2. "boğul-" fiilinin kullanımı ile; (1)
· Bir kere boğulduğu yetmedi mi dedemin? / DA
3. "bıçağını bile-" ifadesini kullanarak : (1)
· Gözlerimize baka baka bıçaklarını bilemekte kaatiller! / DA
4. "can al-" birleşik fiiliyle : (1)
· Bir meleksen, görelim: Azrail / Can alırken de nezaket gösterir!
5. "cana kıy-" birleşik fiiliyle : (1)
· Etme ey avcı, cana / Kıyamaz can taşıyan.. / ST
6. "cinayet" sözü ile : (3)
* Kafi bela, sefalet, kafi tuzak, cinayet... / BBRB
* Ey mevzu, senin yerin cinayet masası / RA.2
7. "intihar" kelimesi ile : (1)
· Bize karşı durmaya / Kalkışmak, intihardır / FÖT
8. "kıy-" fiilinin kullanımıyla : (4)
· Kıydı kıyanlar bana / DA
· Mancınık kıydı, ateş kıymadı İbrahim'e / DA
9. "vurul-" fiilinin kullanımıyla : (1)
· Çocuk vurulur mu, bayrak / Çıkardı koynundan diye! / DA
10. "ruhları al-" ifadesiyle : (1)
· Gök, vaktinden önce alır ruhları / RA.2
11. "yak-" fiilinin kullanımıyla : (1)
· Yaktı yakanlar beni... / DA
12. "kurban et-" birleşik fiiliyle : (1)
· Leyla'yı kurban etseler / Kanım akar yarasından / FÖT
13. "gel emrini al-" ifadesiyle : (1)
· Çoktan almışken gel emrini / Yol için seçtin Berat'ın bedrini / FÖT
14. "davet gel-" ifadesiyle : (1)
· Yıllardır eşikte bekledin yolculuğu / Davet geliverseydi hazırdın dünden / RA.2
G. Ölü veya ölenin durumu yahut vasfı ile ilgili ifadeler :
1. "fani" kelimesinin kullanımıyla : (1)
· Ömür fanidir; değişmez kaide! / FÖT
2. "emvat / ölüler" ifadesini kullanarak : (1)
· Ya Resullah, şefaat der dönüp / Yerden ahya kubbeden emvat ona / FÖT
3. "ceset" kelimesinin kullanımıyla : (1)
· Bir kabre gömülsün iki kardeş cesedi / RA.2
4. "Kurban" kelimesi ile : (4)
· Nil, kurbanlarını / Kıyıya atacak / BBRB
· Kıbrıs'ında kurbanlar var / Ki yüzerler kan içinde / DA
5. "kadavra" kelimesiyle : (1)
· Şehitlerden söz etme, / Onlar senin kadavran değil.. / ST
6. "merhum" kelimesiyle : (2)
· Usulen "Ey cemaat, siz bu merhumu nasıl / Bilirsiniz, suali.. / FÖT
· Dostlar, analar, sevgililer; ruhumuza / Yasin okuyun, ki şimdiden merhumuz! / RA.2
7. "rahmetli" kelimesiyle : (2)
· Sözlü olacaksa, rahmetlinin / Bağışlayın sesini / BBRB
· Bir bir gidip oldular, bugün, rahmetli / RA.2
8. "şehit" kelimesiyle : (21)
· Hani torunum, der; şehit ruhlarım. / KD
· Sen de dinleyerek uyu, şehidim. / KD
9. "yatır" kelimesiyle : (3)
· Dileğini bu yetişkin kızlar, ey yatır / Neden bana söylemez de sana anlatır / DA
· Olsak da ey fetih, yatırımızda / Kalacak tarihin, hatırımızda / FÖT
10. "yolcu" kelimesiyle : (2)
· Yolcu, yakacağını kendi götürür / DA
· Ben yolcu olunca sen de dul kal kadehim / RA.1
Ğ. Ölünün defnedilişi ile ilgili ifadeler :
1. "kefen" kelimesinin kullanımı : (3)
· Yelken kefen mi olacak / Eskisi gibi kanat mı? / KD
· Artık gözümüz kefen görür her beyazı / RA.1
2. "son elbise" ifadesinin kullanımı : (1)
· Güvey giydirir gibi giydirip / Son elbisesini / BBRB
3. "sanduka" kelimesinin kullanımı : (2)
· Rahleler, sandukalar, minberler.. / BBRB
· Ev sandukadır bugün, hisar lahd olmuş / RA.2
4. "tabut" kelimesinin kullanımı : (6)
· Biri, tabutların secdededir / Biri kamette bugün /BBRB
· Kesilip biçimlip, çakılıp / Tabut olmak da var / DA
5. "mahfele bin-" / tabutla ol- ifadesinin kullanımı : (1)
· Ey kutlu sülaleden gelen ey seyyah / Bir mahfele binmiş, dönüyorsun bu sabah
6. "gemi" / tabut ifadesinin kullanımı : (3)
· Dünyadan ayrılan gemiler, ahiretteler / DA
· Hala soran var: Kime bu alay kimin? / Omuzlar üstünde geminin...
7. "cenaze" ifadesinin kullanımı : (4)
· Çarpılsın, hakikat niyetine / Cenaze namazı kıldıranlar / DA
· Sahipsiz cenazeler / Yok coşan, hıçkıran ağıtlarınız / DA
8. "at" / tabut ifadesinin kullanımı : (1)
· Bindirdiler önce -süsleyip- son atına.. / İndirmek için yeryüzünün alt katına / RA.2
H. Ölümün yattığı yerle ilgili kullanımlar :
1. "mezar" kelimesinin kullanımı : (22)
· Sana benim gözümle bakmayanın / Mezarını kazacağım / BBRB
· Taşın yok ki yazın olsun / Mezarın olduğuna şükür / BBRB
2. "kabir" kelimesinin kullanımları : (6)
· Evliya kabri mübarek yerler.. / BBRB
· Kabrinde sükutu ney / ST
3. "mezarlık" kelimesinin kullanımı : (3)
· Ardında bir mezarlık şimdi / Taşları billur / KD
· Burada yaşanmaz, diyerek mezarlığa / Ayağıyla gidip uzandı kimimiz / ST
4. "türbe" kelimesinin kullanımı : (11)
· Tanıdık gölgesinde kendimizi / Bize bir tac olan bu türbelerin. / BBRB
· Ey türbe, sükunun ne güzeldir / BBRB
5. "merkad" kelimesinin kullanımı : (1)
· Merkadinden fışkıran dal gökleri / Gösterir Mevla diye / BBRB
6. "sükut vadisi" ifadesinin kullanımı : (1)
· Burda mazisi, hali, atisi / Ki bu vadi sükut vadisi / BBRB
7. "topraklar altı" ifadesinin kullanımı : (1)
· Seslenip taşlar, topraklar altından "boş geçmeyin!" dedim. / DA
8. "mezaristan" kelimesinin kullanımı : (1)
· Gayrı, bir külbe-i ahzan mı, mezaristan mı / Olacak dar ü diyarım, demedi / DA
9. "yer" / mezar ifadesinin kullanımı : (1)
· Bilmezsiniz; ne kadar soğuk bir yerdir, yerim / FÖT
10. "şehitlik" ifadesinin kullanımı : (1)
· Gezmek; kale, bağ, bahçe, şehitlik, ırmak! / RA.2
· Şehitliğe siyah selvi / Sulara solgun kavaklar / BBRB
I. Ölenden geriye kalanlarla ilgili ifadeler :
1. "öksüz" kelimesinin kullanımı : (6)
· Öksüz kıza öksüz abla.. / Ve öksüz doğacaklara siyah kundaklar / BBRB
· Öksüz öksüz bakan nazarlar.. / BBRB
2. "yetim" kelimesinin kullanımı : (5)
· Ey yetimler yetimi!. / DA
· Umar senden inayetler / Yetimin, yoksulun tanrım / DA
3. "dul" kelimesinin kullanımı : (2)
· Ona dul kaldığını / Söylemeye nasıl dilin varacak, Ziya? / ST
· Yaş dökerek der sana dul bir kadın / Ağla ey öksüz yuvamın kumrusu / FÖT
4. "kal-" fiilinin kullanımı : (6)
· Onlardan kaldı bu toprak.. / BBRB
· Yazık ki adları, destanlardan / Masallara kaldı / BBRB
5. "nerede?", "hani?", "ne oldu?" ifadelerinin kullanımı : (4)
· Nerde o yiğitler ki.. / BBRB
· Mihriyar ağladı; Leyla dövünür. / Mehlika sorar: Nerdedir o? / KD
6. "ağıt" kavramının kullanımı : (3)
· Horyatlar söylenir ağıtlar, acıklı / Ağıtlar söylenir horyattan yanık?
· Günümden, gecemden ağıtlar taşarken.. / FÖT
7. "ağla-" fiilinin kullanımı : (5)
· Ağlasın ardımsıra / Tatlı zamanlar bana / Yaksın ağıt beş vakit / Günde ezanlar bana / DA
· Ağlasın ardımızda bir mevsim.. / Hıçkırıp çeşmeler, sadırvanlar! / ST
İ. "Ölüm öncesi, esnası, sonrası" kullanılan dini mahiyetteki ifadeler :
1. "helallaş-" fiilinin kullanımı : (4)
· Gidebilir miyim helal etmeden / Ağaçlar yemişi, kovanlar balı? / BBRB
· Sonra helallaşmak için / Gel Çamlıbel'e gidelim / KD
2. "sala veril-" ifadesinin kullanımı : (4)
· Hatif, minarelerden / versin yanık salalar / DA
· Ne sala var, ne ezan.. / DA
3. "Azrail" kelimesinin kullanımı : (4)
· O kadar yorgunum ki bari Azrail olsun / Gelip koluma girse.. / ST
· Bir parça da Azrail'i takbih ederim / Can almaya, can vermeyi tercih ederim! / RA.1
4. "dünyadan uğurla-" fiilinin kullanımı : (1)
· Hünkar'ı bu dünyadan uğurlarken.. / FÖT
5. "Yasin oku-" fiilinin kullanımı : (2)
· Vakit ister, bilirim, hayli uzundur Yasin.. / DA
· Şimden / Sonra Yasin okusun ney'ler ona.. / ST
6. Münkir Nekir" ifadesinin kullanımı : (1)
· Sonra söylesin Münkir Nekir'e: / Hazırlasınlar sual listesini. / BBRB
7. "Ahiret" kelimesinin kullanımı : (2)
· Dünyayı ahretten ayıran / Duvarları yık da gel / BBRB
· Sessiz ve ucuz bir yuva bulduk Karacaahmet'te / Ki ahiretle dünya bitişik.. / RA.2
8. "Fatiha" kelimesinin kullanımı : (8)
· Yolcudan Fatiha, Tanrı'dan rahmet / BBRB
· Bir akarsu, mırıl mırıl, Fatiha / Okuyarak geçer yakınlarından / DA
9. "Mevlid ve Kur'an" ifadesinin kullanımı : (1)
· Yazılsın destanın ve hatırana / Okunsun Mevlidler, okunsun Kur'an / DA
10. "öbür dünya" ifadesinin kullanımı : (5)
· Ötede, öbür dünyada / Başlayınca hayata / Yeniden / BBRB
· Şimdi öbür dünyadan / Eserlerini seyre dalmış / ST
11. "rahmet" kelimesinin kullanımı : (1)
· Allah rahmet eylesin.. / FÖT
12. "ruh ve beden" kelimesinin kullanımı : (1)
· Ruh Hakk'ın ve beden arzındır; / Biri gökler, biri yer teslimi / DA
13. "yok" kelimesinin kullanımı : (1)
· Yok mu Necmettin Halil şimdi? / FÖT
14. "taş" / mezar taşı sözünün kullanımı : (2)
· Nedir taşımda bu, akşamla yaktığın kandil? / FÖT
· Bir yanda mezar taşları, bir yanda eşik.. / RA.2
15. "selvi" kelimesinin kullanımı : (1)
· Bir selvi arkasında cemaattı selviler / FÖT
16. "Hüvelbaki" ifadesinin kullanımı : (1)
· Rüzgarların avazı "Hüvelbaki" der.. / RA.1
17. "Başımız sağ olsun" sözünün kullanımı : (1)
· Bizler ağız açmadan, diyor kendileri: / Başımız sağ olsun! / RA.2
Sözün özü; yukarıdaki tasniflerden anlaşılacağı üzere; kavram incelemeleri bir dilin imkanlarını tespitte önemli bir ölçüdür.Türkçemiz,asırlar içinde kazandığı anlam inceliklerini, halkın dilinde yaşattığı gibi şair ve yazarların eserlerinde de ortaya koymuştur.
Kısaltmalar:
BBRB: Bir Bayrak Rüzgar Bekliyor / DA : Dualar ve Aminler / KD : Kökler ve Dallar
ST : Ses ve Toprak / FÖT : Fatihler Ölmez/ Takvimler / RA 1,2: Rubaiyyat-ı Arif 1-2
